Skocz do głównej treści strony
Prowincja

Klara z Asyżu. „Roślinka św. Franciszka”

Utworzono: 11-08-2018

11 sierpnia Kościół wspomina św. Klarę z Asyżu. Z tej okazji zapraszamy do lektury tekstu o. Andrzeja Hejnowicza o tym dlaczego Klarę nazywa się „Roślinką św. Franciszka”.

Jednym z najbardziej znanych terminów określających św. Klarę z Asyżu, którym zresztą opisuje sama siebie jest „roślinka świętego ojca Franciszka”[1]. Obraz bardzo dobrze znany z jej pism, bowiem w ten sam sposób przedstawia swoją osobę również w Testamencie i w Błogosławieństwie[2]. Wydawałoby się więc, że to Klara jest autorką tego wyobrażenia. Jeśli jednak przejrzymy, tzw. Źródła Franciszkańskie to stwierdzimy, że pierwszym w porządku chronologicznym, który użył tego określenia jest Tomasz z Celano. On to w Vita I, napisanej na polecenie papieża Grzegorza IX między 1228 a 1229 rokiem, opowiadając o ostatnim pożegnaniu ciała Franciszka przez Klarę i jej siostry w klasztorze San Damiano zaświadcza, iż mieszkały tam służebnice Chrystusa, a wśród nich pani Klara, która była pierwszą matką dla innych, jako że była pierwszą roślinką tego świętego zakonu[3]. Jeśli przeczytamy tekst w języku oryginalnym zauważymy, iż autor używa gry słów plantavit prima planta. Franciszek założył (plantavit) zakon Ubogich Pań, którego Klara jest pierwszą roślinką (prima planta)[4]. Można by było w wolnym tłumaczeniu powiedzieć, że Brat Franciszek był „plantatorem”, czyli osobą hodującą rośliny. Jego hodowlą był Zakon Ubogich Pań, a w tym zakonie pierwszą wyhodowaną roślinką była Klara. Oczywiście fakt, że określenie to znajduje się u Tomasza z Celano nie przesądza jego o autorstwie. Można bowiem przypuszczać, że to sama Klara poinformowała hagiografa o tym. Sam Celańczyk w Prologu pisze, iż o rzeczach opisywanych dowiedział się od „wiarygodnych świadków”[5]. Możemy więc sądzić, że jednym z owych świadków była Klara. Ponadto, jak wiemy, przed ogłoszeniem Franciszka świętym odbył się jego proces kanonizacyjny, a w nim, jak sądzimy, brały udział osoby znające go. Jednak jest to tylko nasze wyobrażenie. Jak wykazał włoski historyk Roberto Paciocco, ani Klara, ani Leon ani inni pierwsi towarzysze nie brali udziału w procesie Franciszka[6]. Powodem miała być konieczność złożenia przysięgi, a ta była przeciwna Ewangelii i nauce Założyciela, który zabronił swoim naśladowcom opowiadania o świętości innych. Taki tok argumentacji poświadcza fakt wysłania swoich wspomnień przez tzw. Trzech Towarzyszy dopiero po dochodzeniu ogłoszonym przez generała Krescentego z Iesi w 1246 roku i właśnie we wspomnieniach towarzyszy mamy taki opis Klary: „pani Klara, pierwsza roślinka zakonu sióstr i ksieni ubogich sióstr z klasztoru świętego Damiana w Asyżu”[7].

Świadectwa pierwszych towarzyszy często używają obrazu „roślinki”, ale co ciekawe nie w stosunku do Klary, ale do zakonu. W tym wypadku do Pierwszego Zakonu, o którym Franciszek mówi, że jest on „roślinką” Pana[8]. Cały materiał  świadectw wysłanych  do Krescentego  z Iesi został przekazany Tomaszowi z Celano aby uzupełnił Vita I. Ten ostatnipo prawie dwudziestu latach od pierwszego dzieła pisze Vita secunda, które w ostatnich czasach, przede wszystkim dzięki pracom Felice Accrocca nazywane jest Memoriale in desiderio animae de gestis et verbis sanctissimi Patris nostri Francisci[9]Utwór powstał jako odpowiedź na gorące pragnienia braci chcących dowiedzieć się o nowych faktach z życia ich założyciela. Celano w Memoriale określenie „roślinka” odnosi nie tylko do Klary, ale np. do Bernarda z Quintavalle, który „po świętym Bożym był pierwszą sadzonką  Zakonu Braci Mniejszych”[10]. Tłumaczenie polskie mówi o „sadzonce”, natomiast oryginał używa znanego nam plantula. Tak więc „roślinką” jest zarówno Klara jak i Bernard oraz cały zakon.

11 sierpnia 1253 r. Klara umiera w San Damiano, a w 1255 r. w Anagni zostaje ogłoszona świętą, prawdopodobnie 15 sierpnia[11]. Papież Aleksander IV w bulli Clara claris praeclara mówiąc o matce świętej Klary Ortolanie (imię oznacza ogrodniczkę) stwierdza, że była najlepszą ogrodniczką, która w ogrodzie Pańskim  hodowała tak wspaniałą  „roślinkę”[12]. Papieżowi chodziło oczywiście o Klarę, ale jak widzimy nie jest ona „roślinką” Franciszka a Pana Boga. Takie spojrzenie na Klarę przejął autor Leggenda di Santa Chiara vergine napisanej podczas pontyfikatu Aleksandra IV,  czyli między 1255 a 1261 r. Anonimowy autor wyraża pogląd, że Ortolana była przeznaczona do tego, aby zrodzić „roślinkę” w ogrodzie Kościoła[13].

W latach sześćdziesiątych XIII wieku w świecie franciszkańskim bardzo dużo się działo. Toczył się spór o sens istnienia i nauczanie mendykantów w środowiskach uniwersytetu paryskiego. W 1260 powstają „Konstytucje generalne” Zakonu Braci Mniejszych, zwane od miejsca odbywania kapituły generalnej „narbońskimi” i na tej samej kapitule  bratu Bonawenturze powierzono napisanie nowego życiorysu św. Franciszka. Na następnej kapitule w Pizie (1263) przestawił swoją „Legenda maggiore”. Również w niej Klara przedstawiana jest jako „roślinka”. Opisując pierwszych naśladowców Asyżanina, autor  wspomina o niektórych młodych dziewczętach i o tym, że wśród nich była Klara „pierwsza roślinka”[14], ale co dziwne nie przypisuje bezpośrednio Franciszkowi założenia II Zakonu. Opuszcza również informacje o Świętej z I i II życiorysu Celano.

W 1226 r. bracia zgromadzeni na kapitule generalnej w Paryżu podjęli decyzję: Item praecepit generale capitulum per oboedientiam quo omnes Legendae de beato Franisco olim facetae deleatur[15]. (Ponadto, Kapituła generalna poleca pod posłuszeństwem zniszczenie wszystkich życiorysów św. Franciszka powstałych wcześniej). Od tego momentu jedynym tekstem o Franciszku, pozostał życiorys napisany przez Bonawenturę z Bagnoregio. A tym samym opisy Tomasza z Celano odnoszące się do Klary powoli zanikały w wyobraźni zakonnej. Jednak między 1327 a 1337 powstały  Actus beati Francisci et sociorum eius. Dzieło u nas w Polsce i na całym świecie bardziej znane ze swego tłumaczenia, a mianowicie Fioretti (Kwiatki św. Franciszka). W tym to utworze, chodzi nam o Actus, Klara z Asyżu znów przestawiana jest jako plantula Franciszka[16]. Co jednak ciekawe termin  platula w Fioretii nie został przełożony, co byłoby naturalnym, jako pianta (roślina), ale w zdrobnieniu pianticella (roślinka). W ten sposób określenie Klary jako „roślinka” weszło  na stałe do pobożności ludowej i do XX wieku, czyli do momentu gdy odkryto na nowo pisma Tomasza z Celano i zapiski św. Klary było jedynym źródłem określającym świętą z Asyżu jako „roślinkę Franciszka”.

Pozostaje nadal otwartym pytanie: kto jest autorem tego określenia? Najbardziej prawdopodobną, a zarazem najmniej potwierdzoną przez źródła, jest hipoteza przypisująca ów termin św. Franciszkowi. Jest wielce prawdopodobne, że określał on tym terminem zakon, ale również Bernarda i Klarę. Jednak nie przypisywał sobie bycia założycielem lub „plantatorem”. Tym, którym dał mu braci i siostry był zawsze Pan. Natomiast Klara i bracia widzieli we Franciszku założyciela ich zakonu i dlatego odnajdowali siebie, jako „roślinki” w ogrodzie Świętego z Asyżu. Natomiast w pobożności ludu Bożego, definicja Klary jako „roślinki św. Franciszka” przypada bez wątpienia nieznanemu autorowi tłumaczenia Actus na dialekt toskański z końca XIV lub początku XV w.

Andrzej Hejnowicz OFMConv

za: franciszkanie.pl


Tekst  powstał na podstawie F.Accrocca, Pianticelle di frate Francesco, Forma Sororum 50 (2013), s. 259-271.

[1] RKI (Reguła świętej Klary)  3 w: Źródła Franciszkańskie, Wydawnictwo ‘Bratni Zew”, Kraków 2005, s. 2015.

[2] Zob. TKI (Testament świętej Klary) 37, ZF, s.2138; B 6 (Błogosławieństwo świętej Klary), ZF, s. 2143.

[3] Por.  1Cel 116, ZF 524.

[4] Zob. 1 Cel 116, w: Fontes Francescani, Edizioni Porziuncola, Assisi, 1995, s. 395-396. A oto teksty o których mówimy: Cumque portantibus fillis patrem , et grege sequente pastorem ad Pastorem omnium properantem, perventum esset ad locum in quo religionem et ordinem sacrarum virginum et Dominarum pauperum ipse primo plantavit, deponetibus eum in ecclesia Sancti Damiani /…/ Et ecce domina Clara, que vere meritorum sanctitate clara erat, aliarum mater prima, quia prima planta huius sancti ordinis fuit.

[5] 1 Cel 1, ZF, s. 441.

[6] R.Paciocco, „Sublimia negotia”. Le canonizzazioni dei Santi nella curia Papale e il nuovo Ordine dei frati Minori, Centro Studi Antoniani, Padova 1996, s. 124-126.

[7] ZA 13 (Zbiór asyski), ZF, s. 1538.

[8] ZA 56,48, ZF, s. 1574.

[9] F.Accrocca, Un Santo di carta. Le fonti biografiche di san Francesco, Edizioni Biblioteca Francescana, Milano 2013, s.253-254.

[10] 2 Cel 109, ZF, s. 643.

[11] Zob. F.Accrocca, Per Francesco e Chiara, Edizioni Biblioteca Francescana, Milano 2016, s. 72.

[12] Zob. BK 29 (Bulla kanonizacyjna), ZF, s. 2312.

[13] Por. LegsC 1, Fonti Francescane, Edizioni Messaggero, Padova  1990, s. 2395.

[14] 1 B  6,3, ZF, s. 863.

[15] Por.GG.Mero, Nel nome di san Francesco, Editrici Francescane, Padova 2003, s. 172.

[16] Zob. Actus 42, S.Clara, devotissima crucis siscipula e preciosa platula b. Francisci, FF, s. 2170.

Przejdź do góry strony